Ένα βιβλίο επιχειρεί να αναλύσει τι συμβαίνει στον εγκέφαλο των εφήβων, κι εμείς αναρωτιόμαστε πόση σχέση έχουν οι βιολογικές διεργασίες με την εκδήλωση βίαιων και ακραίων συμπεριφορών.
Απέναντι σε ακραίες, παραβατικές και βίαιες συμπεριφορές, ένα από τα πιο εύκολα πράγματα είναι να κρίνεις, να θεωρείς τον εαυτό σου αλώβητο και να παπαγαλίζεις κουβέντες περί ηθικής και ενσυναίσθησης. Πιο χρήσιμο είναι να αναζητήσεις πιθανά αίτια και εξηγήσεις, ενώ πολύ δύσκολο να ηγηθείς μιας προσπάθειας για την εξάλειψή τους.
Οι περισσότεροι μένουμε τρομαγμένοι και σοκαρισμένοι στο άκουσμα τέτοιων περιστατικών, που γίνονται όλο και πιο συχνά στις μέρες μας, και προσπαθούμε να ερμηνεύσουμε το φαινόμενο της εφηβικής και νεανικής βίας, που μοιάζει πιο άγριο από ποτέ.
Η Sarah-Jayne Blakemore, καθηγήτρια ψυχολογίας και γνωσιακής νευροεπιστήμης στο Πανεπιστήμιο του Cambridge, ασχολείται ερευνητικά με τις ιδιαιτερότητες του εφηβικού εγκεφάλου εδώ και πολλά χρόνια και έχει τιμηθεί με σημαντικά επιστημονικά βραβεία. Το βιβλίο της Επινοώντας τον εαυτό μας: Η μυστική ζωή του εφηβικού εγκέφαλου (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Vulgata), που εντελώς τυχαία διαβάζω αυτές τις μέρες, επιχειρεί να εξηγήσει όλες τις σημαντικές αλλαγές που συμβαίνουν τα εγκεφαλικά μας κύτταρα στις τρυφερές ηλικίες των 12-20 ετών.
Οι ερμηνείες της πηγάζουν από νέα δεδομένα των Νευροεπιστημών, στα οποία έχουν οδηγηθεί οι σύγχρονοι επιστήμονες με τη βοήθεια καινούργιων απεικονιστικών εξετάσεων που «σκανάρουν» με μεγαλύτερη ακρίβεια τον εγκέφαλο. Αξίζει λοιπόν να γνωρίζουμε, όχι για να δικαιολογήσουμε, αλλά για να ερμηνεύσουμε τις ριψοκίνδυνες και κάποτε επιθετικές συμπεριφορές των νέων.
Εφηβεία: Μια περίοδος σημαντικών αλλαγών
Η εφηβεία συνιστά μια μοναδική περίοδο βιολογικής ανάπτυξης. Συμπεριφορές που σχετίζονται κατά κανόνα με την εφηβεία, όπως η λήψη ρίσκων, η ανασφάλεια και η επιρροή των συνομηλίκων, παρατηρούνται σε πολλούς πολιτισμούς, σε αρκετά ζώα και σε πολλές περιόδους της Ιστορίας, γεγονός που αποδεικνύει ότι εκπορεύονται πρωταρχικά από βιολογικές αλλαγές.
Έχει μεγάλο ενδιαφέρον ότι στο βιβλίο παρουσιάζονται παραδείγματα από το ζωικό βασίλειο, αλλά και από αρχαίους και νεώτερους συγγραφείς που επιβεβαιώνουν αυτό τον κανόνα. Ένα από αυτά είναι η επίθεση που δέχτηκε μια γυναίκα από έναν έφηβο φασκολώμυ, ένα μαρσιποφόρο φυτοφάγο ζώο που ζει στην Αυστραλία.
Ένας υπάλληλος της υπηρεσίας άγριας ζωής στην Αυστραλία μίλησε στον Guardian γι’ αυτά τα πλάσματα ως εξής: «Ως μωρά είναι συναισθηματικά εξαρτημένα, αξιαγάπητα και προσκολλημένα στη μητέρα τους… Όταν όμως αρχίζουν να ωριμάζουν και πλησιάζουν την ήβη, απλώς μισούν τους πάντες και τα πάντα… Τσιμπάνε όποιον βρουν, κάνουν ζημιές, δαγκώνουν… Καταστρέφουν ό,τι βρουν μπροστά τους».
Αρκετά παλιότερα, γύρω στο 300 π.Χ., αναφερόμενος στο ανθρώπινο είδος ο Αριστοτέλης έγραφε ότι οι νέοι παρουσιάζουν έλλειψη σεξουαλικής αυτοσυγκράτησης, είναι αλλοπρόσαλλοι ως προς τις επιθυμίες τους, παθιασμένοι και παρορμητικοί.
Τον 18ο αιώνα, διακρίνοντας τους εφήβους από τα παιδιά, ο Ζαν-Ζακ Ρουσσώ ανέφερε: «Μια αλλαγή στη διάθεση, ο συχνός θυμός, μια διαρκής αναστάτωση του μυαλού, καθιστούν το παιδί μη διαχειρίσιμο. Η πυρετώδης κατάστασή του το μετατρέπει σε λιοντάρι και δεν επιθυμεί πλέον να καθοδηγείται».
Τι συμβαίνει στον εγκέφαλο ενός εφήβου
Το βιβλίο της Blakemore εξετάζει πώς η αρχιτεκτονική του εγκεφάλου σχετίζεται με τη συμπεριφορά που επιδεικνύουμε, σε συνάρτηση φυσικά με το κοινωνικό περιβάλλον μέσα στο οποίο ζούμε.
Η τεχνολογία που επιτρέπει τέτοιου είδους παρατηρήσεις είναι μια εξελιγμένη μαγνητική τομογραφία, η λεγόμενη λειτουργική μαγνητική τομογραφία ή fMRI, η οποία δεν παράγει μόνο μια στατική αναπαράσταση του εγκεφάλου (όπως κάνει η κλασική MRI), αλλά μπορεί να παρατηρεί και να καταγράφει τις δραστηριότητες του εγκεφάλου ενόσω λειτουργεί.
Οι αναλύσεις δείχνουν ότι καθ’ όλη τη διάρκεια της εφηβείας παρατηρούνται μειώσεις στον όγκο της φαιάς ουσίας του φλοιού, περισσότερο δε στον προμετωπιαίο, τον βρεγματικό και τον κροταφικό φλοιό, περιοχές που σχετίζονται με τη λογική και τη λήψη αποφάσεων. Έχει παρατηρηθεί –σε άλλες μελέτες– ότι οι ασθενείς με βλάβη στον προμετωπιαίο φλοιό δυσκολεύονται να αναστείλουν συμπεριφορές που είναι αγενείς ή ακατάλληλες. Έτσι, μπορεί να χάνουν την ψυχραιμία τους γρήγορα, να έχουν συναισθηματικές εκρήξεις σε ακατάλληλες στιγμές ή να ξοδεύουν περισσότερα χρήματα απ’ όσα έχουν. Σας θυμίζει κάποιους αυτό;
Οι γνωσιακές διεργασίες που βασίζονται στον προμετωπιαίο φλοιό –συμπεριλαμβανομένων πολλών εκτελεστικών λειτουργιών, όπως η ικανότητα αναστολής αυτόματων συμπεριφορών– υφίστανται ουσιαστική και παρατεταμένη ανάπτυξη κατά την εφηβεία.
Θα αναπτύξουν όλοι οι έφηβοι ακραίες συμπεριφορές;
Οι αιτίες γι’ αυτό το φαινόμενο είναι διάφορες νευροαναπτυξιακές διεργασίες, που δεν έχει νόημα να αναλύσουμε εδώ. Φυσικά, όλα τα παραπάνω δεν οδηγούν αυτόματα στο συμπέρασμα ότι όλοι οι έφηβοι θα αναπτύξουν ριψοκίνδυνες ή επιθετικές συμπεριφορές. Μπορούν όμως να εξηγήσουν την ανάπτυξή τους μέσα σε συγκεκριμένα κοινωνικοπολιτικά πλαίσια.
Ξέροντας πλέον το βιολογικό υπόβαθρο, για όσα ακούσαμε αυτές τις μέρες από ειδικούς και αναλυτές (όσο κι αν έχει επιδράσει η πανδημία στα εφηβικά μυαλά) αρκεί να αναρωτηθούμε: ένα παιδί με αυξημένες πιθανότητες να παρεκτραπεί εξαιτίας των ανεξέλεγκτων βιολογικών αλλαγών που του συμβαίνουν, ποιες προϋποθέσεις ή εναύσματα χρειάζεται για να το κάνει; Πόση βία «καταναλώνει» στο σπίτι του, στα προϊόντα κουλτούρας και στα κοινωνικά δίκτυα, σα να πρόκειται για κάτι απολύτως φυσιολογικό; Και πώς θα μπορούσαμε να περιορίσουμε την έκθεσή του σε αυτή;
